жемқорлыққа қарсы әрекет
Қазақстан Республикасында «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет негіздері» курсы енгізілді.
Сыбайлас жемқорлық – кұрделі де еерекше құқық бұзушылық. Өкінішке қарай, бүгінде сыбайлас жемқорлық күшті криминогенге айналып, қоғамның бүкіл өмірін анықтаушы, билік принципі мен халықтың өмір сүру салтына айналды. Бұның алдын алмасақ, салдары қайтымсыз болады.
Курсты оқудың негізгі мақсаты – сыбайлас жемқорлыққа қарсы мемлекеттік стратегиялар және сыбайлас жемқорлыққа қарсы тәуелсіз бастамаларды іске асыру ерекшеліктері, проблемалар мен даму және қолдану перспективалары туралы жан-жақты түсінік беру.
Курстық материалды зерделеу келесі мақсатты да көздейді:
а) сыбайлас жемқорлық күрделі әлеуметтік-экономикалық құбылыс, оның табиғаты мен мазмұны туралы адекватты түсінік қалыптастыру, оның қоғамның түрлі жағына әсер етуі;
б) сыбайлас жемқорлықтың себебін және оған ықпал ететін жағдайларды түсіну;
в) сыбайлас жемқорлыққа қарсы әрекет ету әдістері мен формалары туралы білім алу.
Бұл курс сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылықтарға белсенді қарсы тұру, соның ішінде болашақ маман ретінде өзінің мінез-құлқын бағалау кезінде азаматтықты қалыптастыруға көмектеседі.
1-дәріс. «Сыбайлас жемқорлық» тұжырымдамасының теориялық және әдістемелік негіздері
Мазмұны:
1) «Сыбайлас жемқорлық» түсінігі және оның тарихи тамырлары
2) Сыбайлас жемқорлық белгілері
3) Сыбайлас жемқорлықтың түрлері. Төменгі және жоғарғы сыбайлас жемқорлық
4) Сыбайлас жемқорлықтың салдары
Мақсаты: «Сыбайлас жемқорлық» ұғымының дамуын қарастыру осы құбылыс туралы үш өлшемді түсінік алу; бұл құбылыстың себептері мен салдарын талдау.
«Сыбайлас жемқорлық» түсінігі және оның тарихи тамырлары
Қазіргі заманда кеңінен қолданылатын сыбайлас жемқорлық ұғымының заң әдебиетінде терең тарихи тамыры бар. Сыбайлас жемқорлық әлемнің өзі сияқты көне ұғым.
Алғашқы мемлекеттер қазіргі Ирак пен Сирия территориясындағы Месопотамияда (б.з.б. IV мыңжылдық) пайда болды. Сол кезде де әділ және әділетсіз салық идеясы болған. Мемлекеттік салықтардың шаралары мен түрлерін қайта қарастыруда. Шумер патшасы Ур-Намму парақорлықты жоюға тырысқан: «ол жетімнің байдың құрбаны болуына» жол бермеуге тырысқан. Сонымен, сыбайлас жемқорлық қоғамның өнімі және ондағы қарым-қатынас, әр түрлі басқару функциясын бөлу кезінде (экономикалық, қоғамдық және т.б.) ресурстарды басқару, мүдделеріне сай емес шешімдер қабылдау кезінде қоғамның өзімшіл және өзімшілдік ниеті негізінде орын алған.
Кейінірек Ежелгі Грецияда «коррумпера» термині пайда болды, оның әлеуметтік мәні – адамгершіліктің құлдырауына, тәртіптің бұзылуына әкелу. Шамамен сол уақытта сыбайлас жемқорлық ұғымы пара алу деген мағынаға ие болады. Кейінірек Ежелгі Римде сыбайлас жемқорлық ұғымының ерекше мағынасы – судьяға пара беру пайда болды. Келесі мыңдаған жылдарда – орта ғасырларда – «жемқорлық» ұғымы пайда болды, тек мағынасы шіркеулік, канондық – «арбау», «шайтанның азғыруы» болды.
Сыбайлас жемқорлық өзінің қазіргі заманғы мәнін 15-16 ғасырларда, Еуропаны шарпыған ұзақ саяси дағдарыс кезінде және билеушілер арасындағы сыбайлас жемқорлықтың ерекше гүлденуімен бірге орын алды. Сол уақыттан бері сыбайлас жемқорлық деп шенеуніктердің (мемлекеттік шенеуніктер, жеке тұлғалар), сондай-ақ қоғам және саяси қайраткерлердің парақорлығы мен қулығы түсіндіріледі.
Кейіннен сыбайлас жемқорлық дегенде басты назар оның криминологиялық және қылмыстық-құқықтық аспектілеріне ауыстырылды.
Сыбайлас жемқорлықтың мәні қоғамдық қатынастарды, қоғамдағы қалыпты тәртіпті бұзып, нәтижесінде биліктің «зақымдануына», «коррозияға» ұшырауында жатыр. Бейнелеп айтсақ, мемлекет пен қоғамның қызметіндегі жемқорлық бәрін төңкеріп жіберді.
Сыбайлас жемқорлыққа ұшыраған адам немесе мүдделерiне заңсыз түрде сыбайлас жемқорлық әрекет жасалған өзге де адамдар осы адамның атқаратын лауазымы бойынша ғана белгiлi бiр жеңiлдiктер, артықшылықтар немесе өзге де игiлiктер алады. Оның үстіне бұл пайданың материалдық сипаты болуы міндетті емес.
Сыбайлас жемқорлықтың ең қарапайым анықтамасы парақорлық және мемлекеттiк шенеунiктердiң, сондай-ақ жалпы қоғам және саяси қайраткерлердiң сыбайлас жемқорлығы. Дегенмен, бұл ұғымның басқа да анықтамалары бар.
Федералдық сот-медициналық зерттеу тобы
Германияның қылмыстық полициясы «сыбайлас жемқорлық» құбылысының өзін де, оны жеңудің алдын алу шараларын да зерттей отырып, бұл терминге келесі анықтаманы ұсынды: «Сыбайлас жемқорлық – бұл адамның өзінің қызметтік жағдайын, саяси мандатын немесе қызметтік міндеттерін теріс пайдалануы. Басқа адамға немесе лауазымды адамдардың өз бастамасы бойынша жасаған және қоғамға залал немесе залал әкелуі мүмкін үшінші тұлғалар немесе жеке компанияға (кәсіпкердің функцияларын орындаған кезде) үшін пайда алу мақсатында жасалған пайда беру (мемлекеттік немесе саяси функцияларды орындаған жағдайда).
Сыбайлас жемқорлықтың көптеген анықтамасы бар, бірақ бұл құбылыстың толық сипаттамасы әлі де жоқ. Мұның себебі айқын – барлық жағдайда (заман рухында) олар сыбайлас жемқорлықты квалификациялауға тырысады – экономикалық немесе қызметтік қылмыс (немесе жай ғана теріс қылық), ал бұл «айсбергтің» көпшілігі таза жеке психологиялық және әлеуметтік-психологиялық болып табылады, сондықтан сыбайлас жемқорлықты тар криминологиялық ұғым ретінде емес, көптеген әлеуметтік-психологиялық, әлеуметтік-экономикалық және әлеуметтік-саяси (мәні мен мазмұны бойынша) фактордың үйлесуі нәтижесінде және кез келген осы бағытта (экономикалық немесе құқықтық) тұрғызылған, ең болмағанда осы (соның ішінде психологиялық) терминдердің біреуі үшін бос орын болатын «бөгет» (экономикалық немесе құқықтық) ағынды ешбір жолмен тежей алмайтыны сөзсіз.
Сыбайлас жемқорлық белгілері
Сыбайлас жемқорлықтың келесі белгілерін ажыратуға болады:
а) мемлекеттік мүдделерді жеке мүдделерге саналы түрде бағындыру;
б) шешімдердің орындалу құпиясы;
в) үкімет шешімін қабылдайтындар арасында өзара міндеттемелердің болуы және одан пайда көретіндер;
г) белгілі бір шешім қабылдауды қажет ететіндер мен мұндай шешімнің қабылдануына ықпал ете алатындар арасындағы өзара іс-қимыл;
д) сыбайлас жемқорлық әрекетін заңды негіздеу арқылы жасыруға ұмтылу;
е) қосарлы функцияларды орындау (мемлекеттік және жеке). Күрделі құбылыс ретінде сыбайлас жемқорлықтың болуы көптеген фактормен анықталады:
1) Құқықтық: дамымаған және тұрақсыз нормативтік база; тиісті қатынастарды реттеу; сыбайлас жемқорлықтың жолын кесудің толық және дәйекті жүйесінің болмауы; халықтың құқықтық мәдениетінің төмендігі;
2) Институционалдық: ауыр және иррационалды жүйе әлеуметтік процестерді басқару; мемлекеттік қызметті басқару жүйесінің жетілмегендігі; мемлекеттік қызметшілердің салыстырмалы түрде төмен жалақысы; билікті аса орталықтандыру; толық тәуелсіз сот жүйесі жоқ; құқық қорғау жүйесінің тиімділігінің төмендігі;
3) Әлеуметтік: азаматтық қоғамның белсенділігінің төмендігі;
4) Ақпарат бостандығына кепілдіктің жоқтығы; бұқаралық ақпарат құралдарының салыстырмалы түрде әлсіз рөлі;
5) Саяси: жосықсыз саяси бәсекелестік; халықтың саяси партияларға деген сенімсіздігі және биліктен түңілуі;
6) Мәдени: азаматтардың хабардарлығы мен ұйымшылдықтың болмауы; «билік басындағылардың» өзіндік еркіне қатысты қоғамдық пассивтілік; корпоративтік сана формаларының тұрақтылығы және ұлттық мәдениеттегі тұлғалық принциптің дамымауы.
Сыбайлас жемқорлықтың түрлері
Сыбайлас жемқорлық қызмет саласына қарай төрт түрге бөлінеді:
- Субъективті құрамы бойынша:
– саясаткерлерді, мемлекеттік қызметкерлерді қамтитын ең жоғары сыбайлас жемқорлық. Сыбайлас жемқорлықтың бұл түрі жоғары бағаға ие шешімдерді қабылдаумен байланысты – бұл заң қабылдау, меншік нысанын өзгерту, мемлекеттік заңдар, келісім-шарттар, жер қойнауын пайдалануға лицензия беру және т.б. Бұл деңгейде лоббиге, сайлаушыларды сатып алуға, саяси протекционизмге жағдай жасалады;
– Тікелей пайда болатын сыбайлас жемқорлық адамның жергілікті билік өкілдерімен өзара әрекеттесуі, өзін-өзі басқару;
– мемлекеттік емес қызметкерлер үшінші тұлғалардың пайдасына өздері өкілдік ететін ұйымдардың мүдделерін бұзатын әрекеттер жасайтын ұйымдар немесе осыдан өз пайдасын алатын ұйымдарда орын алатын ерекше сыбайлас жемқорлық.
- Әсер ету объектісі бойынша:
– заң шығарушы органдардағы сыбайлас жемқорлық;
– атқарушы билік органдарындағы сыбайлас жемқорлық;
– кінәлілерді «жазаламаудың», істерді «телефондық заң» негізінде шешудің ауыр зардаптарына әкеп соқтыратын және негізінен пара алудан көрінетін сот жүйесіндегі сыбайлас жемқорлық;
– жергілікті өзін-өзі басқару органдарындағы сыбайлас жемқорлық;
– коммерциялық және коммерциялық емес ұйымдардағы сыбайлас жемқорлық.
- Реттелетін қатынастарға әсер ету сипаты бойынша:
– қылмыстық құқық бұзушылықтар;
– азаматтық құқық бұзушылықтар;
– әкімшілік және тәртіптік құқық бұзушылықтар.
- Қолдану аясы бойынша:
– аймақтық;
– ұлттық;
– өзінің әрекетімен бірнеше мемлекетті қамтитын этносаралық (халықаралық).
Тұрмыстық сыбайлас жемқорлық – бұл күнделікті өмірде кездесетін және көрсетілетін қызметтердің сапасын жақсарту үшін төлейтін сыбайлас жемқорлық. Мектепте, салық басқармасында, полиция бөлімінде, емханада және т.б. Тұрмыстық жемқорлық табысы төмен елдерге тән және бұл мекемелерде бақылау әлсіз. Мемлекет тиісті жарнаны төлей алмайтындықтан, біз тікелей адамға төлейміз. Жаппай жемқорлық немесе тұрмыстық сыбайлас жемқорлықты төмен жалақы алатын қызметкерлер жүзеге асырады. Жалақы, оның үстіне негізгі табыстың үстіне азғантай пара үйдегі болмашы мәселені шешуге көмектеседі. Көбінесе сыбайлас жемқорлықтың бұл түрі өмір сүру мотивіне негізделеді. Кейбіреулер сыбайлас жемқорлықтың бұл түрі фирмалар мен жеке тұлғаларға тым қатаң заң талаптарын айналып өтуге көмектеседі, кідірісті азайтады және мүмкін емес нұсқауды орындау және қайтарымсыз салықты төлеу қажеттілігін жояды деп санайды. Бұл көзқарасқа сәйкес, марапаттар қалыпты жұмыс үшін қажетті «майлаудан» басқа ештеңе емес
Қиын орта. Дегенмен, «төменгі таптың» сыбайлас жемқорлығымен табанды күрес жүргізбесеңіз, «жоғарыға» жету екіталай. Көбінесе күнделікті сыбайлас жемқорлық «жоғарғылардың» сыбайлас жемқорлықтың негізі және сонымен бірге көрінісі болып табылады.
Сыбайлас жемқорлықтың салдары
Сыбайлас жемқорлық өмірдің барлық саласына зиянды әсер ететіні сөзсіз.
- Экономикалық әсер:
1) Көлеңкелі экономика кеңееді. Бұл салық түсімінің азаюына және бюджеттің әлсіреуіне әкеледі. Нәтижесінде мемлекет экономиканы басқарудың қаржылық тұтқаларынан, әлеуметтік бюджеттік міндеттемелерді орындамаумен байланысты проблемалар туады.
2) Нарықтың бәсекелестік механизмі бұзылады, өйткені көбінесе бәсекеге қабілетті емес, заңсыз артықшылыққа ие болған жеңімпаз болады. Бұл нарық тиімділігінің төмендеуіне және нарықтық бәсекелестік идеяларының беделінің түсіуіне әкеледі.
3) Тиімді жеке меншік иелерінің пайда болуы, ең алдымен, жекешелендіру кезіндегі заң бұзушылықтарға, сондай-ақ әдетте лауазымды тұлғаларға пара берумен байланысты жасанды банкроттыққа байланысты баяулауға әкеледі.
4) Бюджет қаражатын тиімсіз пайдалану, атап айтқанда, мемлекеттік тапсырыс пен несие бөлу кезінде. Бұл елдің бюджет мәселесін одан әрі ушықтыра түседі.
5) Сыбайлас «үстеме шығындар» салдарынан баға өседі. Нәтижесінде тұтынушы зардап шегеді.
6) Азаматтар биліктің нарықтық ойынның әділ ережелерін орнату, бақылау және сақтау қабілетіне сене бастайды.
7) Инвестициялық ахуал нашарлауда, соның салдарынан өндірістің құлдырауын еңсеру және негізгі қорларды жаңарту мәселелері шешілмей жатыр.
8) Үкіметтік емес ұйымдарда сыбайлас жемқорлық белең алып келеді. Бұл ұйымдар (фирмалар, кәсіпорындар, қоғамдық ұйымдар) жұмысының тиімділігінің төмендеуіне әкеледі, яғни жалпы ел экономикасының тиімділігі төмендейді.
- Әлеуметтік салдарлар:
1) Орасан зор қаражат әлеуметтік даму мақсатынан алшақтады. Бұл бюджет дағдарысын ушықтырады, биліктің әлеуметтік мәселені шешу мүмкіндігін төмендетеді.
2) Халықтың көп бөлігінің мүліктік теңсіздігі мен кедей жағдайы тұрақты және өсіп келеді. Сыбайлас жемқорлық халықтың ең осал топтары есебінен тар топтардың пайдасына қаражатты әділетсіз қайта бөлуді ынталандырады.
3) Құқық мемлекет пен қоғам өмірін реттеудің негізгі құралы ретінде беделін түсіреді. Қоғамдық санада азаматтардың қылмыс алдында да, билік алдында да қорғансыздығы туралы түсінік қалыптасып жатыр.
4) Құқық қорғау органдарының сыбайлас жемқорлық ұйымдасқан қылмыстың күшеюіне ықпал етеді. Соңғысы шенеуніктер мен кәсіпкерлердің сыбайлас топтарымен бірігіп, саяси билікке қол жеткізу мен мүмкіндіктер арқылы одан әрі күшейеді.
5) Әлеуметтік шиеленіс күшейіп, экономикаға соққы беріп, елдегі саяси тұрақтылыққа қауіп төндіріп келеді.
- Саяси салдарлар:
1) Саяси мақсаттың ұлттық дамудан белгілі бір рулардың билігін қамтамасыз етуге ауысуы байқалады.
2) Билікке деген сенім азайып, оның қоғамнан алшақтауы күшейіп келеді. Осылайша, биліктің кез келген игі ісіне қауіп төнеді.
3) Еліміздің халықаралық аренадағы беделі түсіп, экономикалық және саяси оқшаулану қаупі күшейіп келеді.
4) Саяси бәсекелестікке кір келтіреді және оны азайтады. Азаматтардың демократия құндылықтарынан көңілі қалады. Демократиялық институттардың ыдырауы байқалады.
5) Сыбайлас жемқорлықпен күрес толқынына диктатураның келуінің ортақ сценарийі бойынша қалыптасып келе жатқан демократияның күйреу қаупі артып отыр.
Өзін-өзі бақылауға арналған сұрақтар:
1) «Сыбайлас жемқорлық» ұғымының мәні неде?
2) Сыбайлас жемқорлықтың салдары қандай?
3) Сыбайлас жемқорлықтың қандай түрлері бар?
